ABŞ (Dünya) iqtisadiyyatı tənəzzüldədirmi? – 8 senaridə
FED-in aqressiv monetar sərtləşdirmə prosesi ilə yanaşı, Rusiya-Ukrayna müharibəsinin davam edən təsiri (əmtəə, xüsusilə də təbii qaz qiymətləri) və Çinin iqtisadi vəziyyətinin pisləşməsi son zamanlar ABŞ və dünya iqtisadiyyatında tənəzzül gözləntilərini əhəmiyyətli dərəcədə artırıb.
Xüsusilə, iqtisadi aktivliyin azalmasına baxmayaraq, geosiyasi və bəzi digər xarici amillərlə əlaqədar Brent markalı neftin barelinin qiymətinin 100 dollara qədər yüksəlməsi (təbii qazın hazırkı qiymətləri də nəzərə alınmaqla) ABŞ və dünya iqtisadiyyatını 1970-ci illərdə olduğu kimi tənəzzülə, daha doğrusu, inflyasiya ilə müşayiət olunan staqflyasiya prosesinə (az ehtimalla olsa da) aparmaq ehtimallarını artırdı.
İstehlakçı qiymət indeksi (inflyasiya)
1950-ci illərdən başlayaraq hər dəfə istehlak inflyasiyası 4%-i keçdikdə ABŞ iqtisadiyyatı ən geci 2 il ərzində tənəzzülə uğrayırdı. Bunun əsas səbəbi isə FED-in inflyasiyaya nəzarət etmək üçün pul siyasətini aqressiv şəkildə sərtləşdirməli olmasıdır. Avqust ayının statistikasına görə, Birləşmiş Ştatlarda illik inflyasiya 8.3%-lə 40 ilin zirvəsində qeydə alınıb. Son 2 ayda indeksdə 0.8 bənd (kifayət qədər güclü dəyişmədir) azalma baş versə də, ötən ilin eyni dövrünün göstəricisindən təxminən 3 bənd yüksəkdir.
Sərt monetar mövqe
21 Sentyabrda keçirilən son toplantıda faizlərin (gözləniləndən) uzun müddət daha yüksək səviyyədə saxlanılacağına dair verilən güclü mesajlar risk iştahının əhəmiyyətli dərəcədə pisləşməsinə səbəb olmuşdu. Belə ki, iclasda FED dərəcələri yenidən nəzərdən keçirərək, gələn il 3.8%-dən 4.6%-ə çatacağı səviyyəyə dair proqnoz verdi. 2021-ci ilin dekabr ayında bu proqnozların 0.9% olduğunu nəzərə alıdqda, FED-in ilin əvvəlindən bəri pul siyasəti mövqeyində sərtləşməsi daha aydın görünür.
1955-ci ildən bəri 15 monetar sərtləşdirmə dövründən 11-i tənəzzüllə nəticələnib. 1970-ci ildən sonrakı dövrə nəzər salındıqda da, hər bir tənəzzülü FED-in monetar sərtləşdirməsi ilə əlaqələndirmək mümkün olmasa da, FED-in 10 sərtləşdirməsindən 7-nin resessiya ilə nəticələndiyi müşahidə olunmuşdur.
Bununla yanaşı, FED-dən başqa bütün əsas Mərkəzi bankların eyni vaxtda faiz artımı prosesinə qoşulması da maliyyə bazarlarına mənfi təsir göstərir.
Tərsinə çevrilmiş istiqraz bazarı
Tənəzzülün ən tanınmış xəbərçisi 10 illik gəlirlə 2 illik istiqrazlar üzrə gəlir dərəcələri spredidir. Hansı ki, iyulun 6-dan bəri ABŞ-da istiqraz gəlir əyrisinin mənfi meyli (və son günlərdə artan sürət ilə) tənəzzüllə bağlı narahatlıqları qidalandırır. Sözsüz ki, mənfi meylli gəlir əyrisi əslində tənəzzülün səbəbi deyil, ona gətirib çıxaracağı gözlənilən şərtlərin nəticəsidir.
1960-cı illərdən etibarən gəlir əyrisi hər tənəzzüldən əvvəl təsinə çevrilmişdir (Covid-19 səbəbiylə tənəzzüldən əvvəl gəlir əyrisi düzləşərək fərq 0-a yaxınlaşmışdı).
Bununla belə, gəlirlilik əyrisi hər dəfə tərs çevrildikdə, tənəzzül getmir. Qeyd etdiyimiz kimi, gəlir əyrisinin forması tənəzzülün baş verib-verməyəcəyinin məşhur göstəricisi kimi önə çıxsa da, tənəzzülün vaxtını proqnozlaşdırmaqda onun etibarlılığı da kifayət qədər zəifdir. Məsələn, 1970-ci ilin tənəzzülündən əvvəl gəlir əyrisi təxminən 4 il neqativ bölgədə qalmışdı. Daha yaxın dövrdə isə, 2008-2009-cu il Maliyyə Böhranından əvvəl gəlir əyrisi hardasa 2 ilə yaxın tərsinə çevrilmişdi.
Həmçinin, gəlir əyrisinin tərsinə dönmədən uzunmüddət düz qaldığı dövrlər də vardır ki, eynilə Covid-19 dövründən öncə olduğu kimi, 1997-ci ilin əvvəlindən 2000-ci ilə qədər olan müddət buna əyani nümunədir.
İstehlakçı inamı.
Gəlir əyrilərindən başqa, istehlakçı inamı indeksini də yaxşı bir tənəzzül göstəricisi kimi izləmək olar. Pandemiyanın təsirləri, gündəlik tələbat mallarının qiymətlərinin davamlı artması, sərtləşən maliyyə şərtləri və Rusiya/Ukrayna müharibəsinin enerji qiymətlərinə təsiri səbəbindən istehlakçı inamında əhəmiyyətli dərəcədə geriləmə müşahidə olunsa da, hələ də tarixi minimumlardan xeyli yuxarıdır. Bu isə tənəzzüllə bağlı narahatlıqları azaldan amil hesab oluna bilər.
İşsizlik səviyyəsi
İşsizlik səviyyəsi də tənəzzül gözləntisi baxımından əslində “aparıcı” deyil, “izləyici” göstəricidir. Belə ki, keçmişdə tənəzzülün başlaması ilə işsizlik səviyyəsi kəskin şəkildə artmasına dair bir neçə nümunə görülmüşdür. Nəzəri cəhətdən də bu özünü doğruldur. Bir başqa yanaşma ilə də işsizlik səviyyəsinin tənəzzülün güclü bir göstəricisi olduğunu ona görə söyləyə bilərik ki, işsizlik tənəzzüldən dərhal əvvəl aşağı səviyyəyə yaxınlaşır.
1950-ci illərdən bəri isə hər dəfə işsizlik nisbəti 5%-dən aşağı düşdükdə, 2 il ərzində tənəzzülün meydana çıxdığı görülmüşdür. Həmçinin, FED-in keçmiş iqtisadçısı Klaudiya Sahm tərəfindən 2019-cu ilin oktyabr ayında dərc edilmiş “Sahm qaydası”na görə, işsizlik nisbətinin üç aylıq ortalaması əvvəlki 12 ayın ən aşağı səviyyəsindən yarım bənd və ya daha yüksək olarsa, bu da tənəzzülə işarə edir.
Beləliklə, işsizlik səviyyəsinin hazırda tarixi minimumlara yaxın olması (3.7%) tənəzzülə qarşı rahatladıcı faktor olmaqdan uzaqlaşır. Əksinə, bu, yaxınlaşan tənəzzülün müjdəçisi də ola bilər.
Enerji qiymətləri
Maliyyə şərtlərinin sərtləşmə tempi, istehlak və investisiya iştahının pisləşməsi mühüm tənəzzül göstəriciləri hesab olunsa da, mümkün tənəzzülün və onun zamanının əsas müəyyənedicisinin enerji qiymətlərinin olduğu faktını göz ardı etmək olmaz. Bu baxımdan, neft qiymətlərində kəskin artımlar da tənəzzülün mühüm müəyyənedicisi kimi önə çıxır. Belə ki, son 9 tənəzzül dövrünün 7-dən əvvəl neft qiymətlərində dramatik artımlar müşahidə olunub. Keçmişdə, 1973-cü ildə OPEK embarqosu və 1979-cu ildə İran inqilabı (sonra İran-İraq müharibəsi) nəticəsində neft qiymətlərinin kəskin artması ilə ABŞ (həmçinin dünya) iqtisadiyyatının 1970 və 1980-ci illərin əvvəllərində staqflyasiya dövrünü yaşamasına necə səbəb olduğu hər kəsə məlumdur. Belə ki, 1973-cü ilə qədərki 10 il boyu (1962-1972-ci illər) müşahidə olunan 5.5%-lik orta artım növbəti 10 ildə (1973-1983-cü illərdə) 2.5%-dək geriləmiş, bu dövrlər üzrə ortalama qlobal inflyasiya isə müvafiq olaraq 3.6%-dən 11.3%-dək dəyişmişdi.
Bunu nəzərə alıb hesab etmək olar ki, son 2 ildə neftin qiymətinin iki dəfə artması (son 50 ilin ən böyük qiymət dəyişiklikləri) tənəzzül (staqflyasiya) ehtimalını gücləndirən çox vacib (bəlkə də ən mühüm) amildir. Lakin, inflyasiya istisna olmaqla, real neft qiymətlərinə baxsaq görərik ki, qiymətlərin hazırkı səviyyələri hələ də 1979-cu il Neft Böhranı və 2009-cu il Qlobal Maliyyə Böhranı və sonrakı bərpa dövrlərində müşahidə olunan səviyyələrdən aşağıdır.
Neft qiymətlərindəki son geriləmələrə baxmayaraq, onun davamlılığı qeyri-müəyyən olaraq qalır. Davam edən Rusiya-Ukrayna müharibəsi isə neftin qiymətinin yenidən yüksəlməsi potensialını qoruyub saxlayır. Əlavə olaraq, 1970-ci illərdən fərqli olaraq, bu gün təkcə neftin deyil, demək olar ki, bütün əmtəə qiymətlərinin tarixi orta göstəricilərdən xeyli yuxarı olduğu görünür. Bu vəziyyət inflyasiyanı qidalandırmaqla yanaşı, qlobal staqflyasiya ehtimalını da gücləndirir.
Birja
Tarixi məlumatlar göstərir ki, tənəzzüllər zamanı ayı bazarları orta hesabla 278 gün davam edir və orta itki nisbəti 33% təşkil edir. Məsələn, OPEK-in 1973-1974-cü illərdə başlatdığı embarqo nəticəsində neft qiymətlərindəki artımla S&P indeksində son 50 ildə ən yüksək tempin və ən uzunmüddətli enişin yaşandığı görülür. Bu müddətdə S&P 500 indeksinəki ayı bazarı 630 günə, ümumi itki isə 48%-ə çatmışdı.
İyunun ortalarından avqustun ortalarına qədər görülən minimum səviyyələrdən 17% bərpa olunan S&P 500 indeksi son enişlərlə birlikdə yeni aşağı səviyyələri sınaqdan keçirmiş oldu. Hazırda S&P 500 indeksi 2022-ci ilin əvvəlindəki pik nöqtəsindən təxminən 24-25% aşağıdır. Bu isə hələ də ayı bazarından xəbər verməkdədir.
Analitiklər nə deyir?
Peşəkar iqtisadçılar, strateqlər və fond menecerləri arasında aparılan bazar sorğularına əsasən, ABŞ iqtisadiyyatının növbəti 12 ayda tənəzzülə uğraması şansı 52% qiymətləndirilir (Avropa iqtisadiyyatı üçün 72%). Bir neçə ay əvvəl isə bu nisbət birrəqəmli idi. Cons Hopkins Universitetinin professoru Stiv Hanke isə ABŞ iqtisadiyyatının 12 ay ərzində tənəzzülə uğrama ehtimalının 80%-dən yüksək olacağını proqnozlaşdırır. Hanke, bunun səbəbinin 2020-ci ildə həddindən artıq monetar genişlənmədən sonra likvidliyin sürətlə geri çəkilməsi olduğunu bildirir.
Pünhan Musayev, iqtisadçı
