Faiz dərəcəsi, yoxsa valyuta müdaxiləsi – Yaponiyada sərbəst bazar sıradan çıxıbmı?!

Maliyyə bazarları və iqtisadiyyatda şok dalğaları yaradan inflyasiyaya qarşı qlobal mübarizədə ABŞ Federal Ehtiyat Sisteminin ardınca, dünyanın hər yerindən bir sıra Mərkəzi banklar cümə axşamı yenidən faiz dərəcələrini artırıblar.

FED çərşənbə günü tempi 0.75 bənd artırdı ki, bu mart ayından bəri beşinci artım oldu və İndoneziyadan Norveçə qədər çoxsaylı Mərkəzi bank oxşar və ya eyniölçülü addımlar atdı.

İnvestorlar böyümənin az, kredit əldə etməyin çətin olduğu bir dünyaya hazırlaşdıqca səhmlər və valyutalar kəskin enişlə yadda qaldı.

FED-in sərt siyasəti və eləcə də uzun müddət faizlərin yüksək səviyyədə qalacağını bildirməsi kimi mövqeyə zidd olan Yaponiya Mərkəzi Bankının ultra-yumşaq monetar siyasəti ilə kəskin ucuzlaşan Yapon yen’i 1998-ci ildən bəri səlahiyyətlilərin yen’i dəstəkləmək üçün ilk müdaxiləsinə səbəb oldu.

Bu vəziyyətdə ortaya çıxan tək sual isə, niyə Yaponiyanın hələ də faiz dərəcəsini artırmayıb, müdaxiləyə üstünlük verməsidir.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun valyuta məzənnələri üzrə təsnifatına əsasən Yapon yeni hazırda üzən məzənnə rejiminə əsaslanan valyutalardandır.

Üzən məzənnə sistemində valyuta məzənnəsi bazar təklifi ilə valyutaya bazar tələbini bərabərləşdirən məzənnə kimi müəyyən edilir. Burada Mərkəzi bankın xalis üzən məzənnənin müəyyən edilməsində heç bir vacib rolu yoxdur. Buna baxmayaraq, bəzən Mərkəzi banklar üzən mübadilə sistemində məzənnəni yüksəltmək və ya endirmək məqsədilə bir sıra tədbirlər görürlər (yəni müdaxilə etmək). Belə müdaxilələr isə məzənnənin “çirkli üzən” (dirty float) rejmi kimi ifadə olunur.

Mərkəzi bankların müdaxiləsinin başlıca səbəbi isə valyuta məzənnəsindəki dalğalanmaları sabitləşdirməkdir. Belə ki, valyuta məzənnəsi sürətlə dəyişirsə, beynəlxalq ticarət və investisiya qərarlarını qəbul etmək daha da çətinləşir, treyder və investorlar ticarət və investisiyaların gəlirliliyi ilə bağlı daha qeyri-müəyyən vəziyyətlə üzləşmiş olurlar.

Bu vəziyyətdə isə Mərkəzi banklar bazara müdaxilə etməyin vacib olduğunu qəbul edirlər.

Mərkəzi bank müdaxilə zamanı əsasən xarici valyutanı bazara daxil edib əvəzində milli valyutanı azaltmış olur ki, bu zaman, xarici valyuta təklifdən qaynaqlanan ucuzlaşmaya məruz qalır. Həmçinin, metodologiyaya uyğun olaraq, pul təklifi və beləliklə faiz dərəcəsi də dəyişmiş olur. Lakin, Yaponiya kimi aşağı inflyasiya spiralına düçar olan iqtisadiyyat üçün bu siyasət keçərli olmadığından çıxış yolu pul bazasını dəyişmədən müdaxilələr həyata keçirməkdir. Əgər həqiqətən də, Mərkəzi bank cari faiz dərəcələrinin növbəti bir neçə ay ərzində dəyişməsinə ehtiyac olduğunu düşünmürsə, bu zaman milli valyutanın dəyərini aşağı salmaq üçün sterilizasiya yolu seçəcəkdir. Daha konkret olaraq, sterilizasiya edilmiş müdaxilənin məqsədi məzənnənin dəyişməsinə səbəb olmaqla, eyni zamanda pul kütləsi və beləliklə də faiz dərəcələrini sabit saxlamaqdır.

Bununla belə, Mərkəzi bankın birbaşa foreks müdaxilələri vasitəsilə öz valyutasının dəyərini yüksəltmək imkanı məhduddur. Bununçün onun kifayət qədər xarici aktivi-valyuta ehtiyatı olmalıdır. Həmçinin, bu kimi üsullar daha çox daxili çatışmazlıqlar (məsələn, Yaponiyada əhalinin qocalması) ucbatından sərbəst bazar qaydalarının işləmədiyi iqtisadiyyatlara xas olan xüsusiyyət hesab olunmaqdadır.

Pünhan Musayev, iqtisadçı